Τέχνη & τεχνική

Η τέχνη, όπως λέει και η λέξη σχετίζεται με την τεχνική, τον τρόπο διαχείρισης της ύλης. Ένας γλύπτης και ένας καραβομαραγκός είναι εξίσου τεχνίτες και ασκούντες μίαν τέχνη. Εν τούτοις όσο η διάνοια εμπλέκεται στην τέχνη έχουμε έναν χωρισμό τέχνης και τεχνικής. Προσοχή: η διάνοια μετέχει και στα δύο αλλά αποδίδει σε αυτές διαφορετικούς σκοπούς  ―διαφορετική τελεολογία. Σκοπός ενός καραβιού είναι η χρήση της πλεύσης και κατ’ επέκτασιν του εμπορίου ή του πολέμου. Σκοπός ενός γλυπτού είναι η ενθύμηση ενός νεκρού, ή μιας πραγματικής ή μυθικής ιστορίας. Και στα δύο χρειάζεται διάνοια, πχ η γεωμετρία ―μία ελεύθερη (liberalis) τέχνη, αλλά η χρήση αυτού του μέσου εντάσσεται σε ένα διαφορετικό projectum  ―σύστημα μέσων-σκοπού. Γιατί όμως κατατάσσουμε  το καράβι σε μία ορθολογική διαδικασία ενώ το γλυπτό σε μία μη-ορθολογική;

Θα μπορούσαμε να πούμε ότι η τέχνη βρίσκεται πιο κοντά στην αρχέγονη σύλληψη, από ένα έργο τεχνικής όπου είτε ακολουθείται ένα μοτίβο διαδικασίας (πχ ξυλουργική) ή είναι εξ ολοκλήρου αντικείμενο υπολογισμού (βιομηχανικά προϊόντα). Όμως και στο έργο της τεχνικής δεν απαιτείται μία αρχική σύλληψη; Η ίδια η επιστημονική ανακάλυψη ή ακόμη μία πολιτική ή επιχειρηματική απόφαση δεν κείται στην περιοχή της τέχνης;

Θα μπορούσαμε να πούμε επίσης ότι η τέχνη κατευθύνεται σε εκείνο το επίπεδο των αισθήσεων που συναντάμε πριν από την σύνθεση των εννοιών ενώ το έργο της τεχνικής, μάς είναι σαφές στο τι χρησιμεύει. Όμως όπως ευχαρίστηση μπορεί να μάς προκαλεί ένα έργο τέχνης εξίσου μάς προκαλεί μία άνετη πολυθρόνα.

Τι είναι τελικά εκείνο που διαφοροποιεί ένα έργο τέχνης από ένα έργο τεχνικής; Ας αφήσουμε την πλευρά του αντικειμένου προϊόντος και ας πάμε στην πλευρά του δημιουργού και του αποδέκτη. Δεν υπάρχουν αντικείμενα και επομένως πολιτισμός, αν το αντικείμενο δεν χωριστή από τον δημιουργό ή τον αποδέκτη του. Υπάρχει ένας θεμελιώδης χωρισμός ανθρώπου-κόσμου, και κάθε δημιούργημα είναι η προσπάθεια συσχετισμού με αυτόν τον κόσμο. Δεν θα πώ «μεταμόρφωση» του κόσμου. Αν ο κόσμος μεταμορφώνεται τότε οφείλει να ταυτιστή με τον δημιουργό του, και κάτι τέτοιο θα σήμαινε την επιστροφή του ανθρώπου σε μίαν ένωση με τον κόσμο. Είναι αλήθεια ότι οι ουτοπιστές κάτι τέτοιο οραματίζονται: να φτειάξουν μία νέα φύση μέσα στην οποία ο άνθρωπος δεν θα είναι ξένος. Κάτι τέτοιο βέβαια θα σήμαινε, ανάμεσα σε άλλα, την νίκη πάνω στον θάνατο. Ο θάνατος εκφράζει κατεξοχήν τον χωρισμό ανθρώπου-κόσμου και περιλαμβάνεται μέσα στην λειτουργία του (πρώτου) φυσικού κόσμου. Λέω λοιπόν: η τέχνη εκφράζει τον χωρισμό ανθρώπου-κόσμου χωρίς να προσπαθεί να αρνηθή αυτόν τον χωρισμό όπως πχ η τεχνική. Ένα έργο τέχνης είναι ένας άνθρωπος από μάρμαρο, κάτι που δεν είναι άνθρωπος, ένα έργο τεχνικής είναι ένα αεροπλάνο που είναι ένα πουλί από μέταλλο. Ο μαρμάρινος άνθρωπος δεν περπατεί, το αεροπλάνο πετά. Η τέχνη μας δείχνει την διαφορά ανθρώπου και κόσμου η τεχνική την σβήνει ―όσο μπορεί. Η τέχνη εορτάζει το πένθος και την απώλεια, η τεχνική είναι η προσπάθεια αυτά να περιοριστούν. Ο ζωγράφος στέκεται απέναντι στο νησί και το ζωγραφίζει, όταν μπορεί να πάρει το πλοίο και να το επισκεφθή.

Για αυτό λοιπόν η τέχνη όπως την ξέρουμε σήμερα γεννάται από την θρησκεία και την λατρεία των νεκρών. Είναι κατεξοχήν μία θρησκευτική δραστηριότητα, άρνηση του φυσικού για το τεχνητό, αντίθετα προς την τεχνική που θέλει να είναι φύση, δηλαδή να την μιμηθή, να την αντικαταστήσει, να την ξεπεράσει(;). Η τέχνη απευθύνεται επίσης στο κοινωνείν με διαφορετικό τρόπο από ό,τι η τεχνική. Η τεχνική θα φτειάξει το τείχος που θα προστατεύσει μίαν κοινότητα από την ζήλια των εχθρών ή της φύσης, αλλά η κοινότητα δεν μπορεί να συντηρηθή δίχως ένα σύμβολο  ―έργο της τέχνης― που συσχετίζει τα μέλη της επειδή ακριβώς στέκεται πέρα από αυτά,  στον τόπο του φαντασιακού. Το φαντασιακό είναι ένα ριζικό «άλλο» πίσω από το οποίο μπορούμε να τοποθετήσουμε το μέλος μιας διαπροσωπικής σχέσης είτε μιλάμε για φίλο είτε για εχθρό. Ας φανταστούμε την παράσταση μιας μάχης στο δημαρχείο της πόλης όπου βλέπουμε φίλους και εχθρούς. Τους αναγνωρίζουμε ως τέτοιους επειδή ακριβώς βρίσκονται πάνω στο σοβά. Αλλιώς αυτοί δεν είναι τίποτε περισσότερο από μέλη του ίδιου είδους, χωρίς κάποια διαφορετική αξία για μάς. Αυτή λοιπόν η αξιοποίηση δεν είναι δυνατή παρά μέσα από τον χωρισμό από το φυσικό.   

Ο δημιουργός λοιπόν του έργου τέχνης, ο μοναδικός άνθρωπος που δεν αισθάνεται μόνος όταν βρίσκεται αποκεκομμένος από τον κόσμο, δημιουργεί έναν άλλο, παράλληλο κόσμο με χρώματα και σχήματα, ήχους και ρυθμούς κτλ. που έχει την μορφή του φυσικού κόσμου. Προκαλεί σε εμάς γνώριμα συναισθήματα και μάς τον θυμίζει τρόπῳ, αλλά είναι διαφορετικός από αυτόν φύσει καθώς είναι χυμένος σε ένα συγκεκριμένο υλικό που τον διαφοροποιεί από το πρωτότυπο. Κατά κάποιον τρόπο η τέχνη μάς γεφυρώνει με τον κόσμο, μάς γιατρεύει από το πένθος που η ίδια μάς φανερώνει, αλλά αυτό το γεφύρωμα είναι η αναπαραγωγή της σχέσης μας προς τον κόσμο, όχι η δημιουργία ενός καινούργιου κόσμου.