haec nostrae sunt oblectamenta potentiae, imperii decora facies, testimonium praeconiale regnorum: haec legatis sub ammiratione monstrantur et prima fronte talis dominus esse creditur, quale eius habitaculum comprobatur. et ideo magna voluptas est prudentissimae mentis pulcherrima iugiter habitatione gaudere et inter publicas curas animum fessum reficere dulcedine fabricarum.

[Ταῦτα ἡμῶν εἰσὶν τέρψιες τῆς δυνάμεως, διάκοσμος τοῦ κράτους, μαρτυρία τοῦ ἀξιεπαίνου τῆς ἀρχῆς: Ταῦτα ὑπὸ θαυμασμὸν ἐνδεικνύναι τοῖς λεγάτοις καὶ εὐθὺς πιστεύουσι ὅτι οὕτως ἔχει ὁ κύριος, ὥς ἁρμόζει ἐς τὴν κατοικία]

CASSIODORUS, FORMULA CURAE PALATII.

HOUSES are built to live in, and not to look on; therefore let use be preferred before uniformity, except where both may be had. Leave the goodly fabrics of houses, for beauty only, to the enchanted palaces of the poets; who build them with small cost. He that builds a fair house, upon an ill seat, committeth himself to prison.

[Αἱ κατοικίαι κτίζονται ἵνα ἐννοικῇς αὐταῖς,  οὐχὶ νὰ βλέπῃς αὐτές· ἔτσι προτίμα τὴν χρῆσι πρὸ τῆς ὁμοιομορφίας, ἐκτὸς ἂν ἄμφω εἶναι δυνατά. Λίπε τὰ καλὰ ὑφάσματα διὰ εὐμορφία μόνον, ἐν τοῖς μαγικοῖς παλατίοις τῶν ποιητῶν· οἵτινες τὰ οἱκοδομοῦσι μικραὶς δαπάναις. Ὅς κτίζει περικαλλὴν οἰκίαν ἐπὶ κακῆς θέσεως, ἑαυτὸν ἐς φυλακή καταδικάζει.]

Francis BACON, Of Building

Εἴδαμε μέχρι τοῦδε τὴν πλευρὰ τῆς παραγωγῆς τοῦ ἀρχιτεκτονικοῦ ἔργου ποὺ τὸ διαμορφώνει: τὸ ὑλικὸ καὶ τὶς μεθόδους δόμησης, τοὺς τεχνῖτες αὐτῶν, τὸν ἀρχιτέκτονα μηχανικό ποὺ διευθύνει αὐτοὺς καὶ τοὺς συνδέει μὲ τὸν πάτρωνα ποὺ πορίζει τὸ ἔργο, προερχόμενος ὁ ἴδιος ὁ ἀρχιτέκτων εἴτε τῆς τάξης τῶν τεχνιτῶν εἴτε τῶν πατρώνων. Ὁ πάτρων στέκεται στὸ ὅριο τῆς παραγωγῆς καθὼς δύναται νὰ εἶναι συνήθως ὁ αὐτὸς οἰκητὴς τοῦ περατωμένου ἔργου ἢ ψυχῇ οἰκητής, ὡς πρόξενος τῶν χρωμένων ἐνοίκων ὡς εὐργέτης ἢ δεσπότης τοῦ κτήματος. Ἔτσι ἀφοῦ δείξαμε τὸ πῶς σχηματίζεται τὸ ἔργο, θὰ δείξωμε τὸ διατί σχηματίζεται, ποιός εἶναι ὁ λόγος ἢ ἄλλως, τὴν ζήτησή του. Ἡ μεθοδολογία ποὺ προτείναμε στὸ τέταρτο κεφάλαιο εἶναι μὲν ἔνδειξη τοῦ πῶς συναπαντῶνται ζήτηση καὶ παραγωγή,  ἢ πῶς ὁ οὕτως εἰπεῖν βιωμένος χῶρος τοῦ ἀνθρωπίνου βίου τρέπεται σὲ ἀφηρημένο χῶρο τῆς ἀρχιτεκτονικῆς, ὅμως κάτι τέτοιο δὲν ἀληθεύει ἀκριβῶς ἀλλὰ σὲ ἐξαιρετικὲς περιπτώσεις (πχ. ἀγγλικὸ σπίτι). Ἐκεῖνο ποὺ μᾶς δεικνύει τὸν βίο νὰ γίνεται χῶρος, εἶναι ὁ ἴδιος ὁ νόμος, ἡ διεύθυνση δηλαδή, τοῦ τοίχου, τὸ πῶς αὐτοὶ διατάσσονται καὶ ὁρίζουν χώρους. Τοῦτος αὐτὸς εἶναι καὶ ἡ βάση ὅπου σχηματίζεται ὁ διάκοσμος τοῦ κτηρίου ποὺ ἀποτελεῖ τὸ ἀμεσώτερο ἐντύπωμα τοῦ βίου στὸν κτισμένο χῶρο καὶ ἐρέθισμα τῶν αἰσθήσεων. Ἂν ὅμως μπορεῖς ν’ ἀλλάξῃς τὰ ἔπιπλα ἐπειδὴ τὰ ἐβαρέθης ἢ ἀκόμη νὰ προσθέσῃς κάποιαν ἐπένδυση ὥστε νὰ κάμῃς θερμότερο τὸν χῶρο, δυσκολώτερο ἀλλάζεις τοὺς τοίχους τοὺς ἰδίους. Κάποια δαπανηρὴ προσθήκη ἡ ἀναμόρφωση τοῦ οἰκοδομήματος ἐνσκήπτει μόνον ὅταν ἀλλάζει ὁ τρόπος τοῦ βίου σου, ὅπως, τὸ ἁπλούστερο παράδειγμα,  ἀφορμῇ γάμου ἢ τέκνων. Ἡ ἐξέταση κτηρίων ἰδίας χρήσης σὲ διάφορα κλίματα, κοινωνίες ἢ κοινωνικὲς τάξεις θὰ μᾶς ἀποκαλύψει ὁμοιότητες καὶ διαφορές. Ὅλες οἱ κατοικίες ἔχουν παρομοίας χρήσης δώματα ἀφοῦ οἱ βασικὲς ἀνάγκες εἶναι κοινές σὲ ὅλους τοὺς ἀνθρώπους: ὕπνος, μαγείρεμα, συνάθροιση. Ἔχουν ὅμως ἄλλη διάταξη (κυρίως ἔνεκα κλίματος), ἢ ἐμφανίζουν δευτερεύοντα δώματα προσήκοντα στὰ καθήκοντα τῆς κοινωνίας ἢ τῆς κοινωνικῆς τάξης. Ἡ ὕπαρξη γυναικῶνος καὶ ἀνδρῶνος (πχ. Ἑλληνες, ἰσλάμ) δεικνύει ὅτι εἶναι καθεστηκὸς ἡ οἰκειότης ἀλλὰ καὶ ἡ φιλοξενία καὶ ἡ κοινωνία ἔχει ὡς ἀξίες τὴν ἰδιοκτησία καὶ τὴν κοινωνία. Ἱερὰ τεμένη ἢ δημόσια κτήρια, ἔχουν κοινὴ ἁπλῆ δομὴ ὡς χώροι συνάθροισης. Ἡ ὕπαρξη ἀδύτου πχ. ἀφορὰ πρὸς τὴν ὕπαρξη ἱερατείου: τὰ αἰγυπτιακὰ, ἑλληνικὰ καὶ χριστιανικὰ τεμένη ἔχουν, τὰ ἰσλαμικὰ καὶ διαμαρτυρόμενα χριστιανικὰ ὄχι. Ὄμως εἶναι εὔκολο νὰ ἀλλάξεις τὴν θρησκευτικὴ ἀφιέρωση τοῦ τεμένους: πχ. στὸν Παρθενῶνα καὶ τὸ Ἡφαιστεῖον, κατὰ τὴν μετατροπή τους σὲ Παναγία Ἀθηνιώτισσα καὶ ἅγιο Γεώργιο ἀντιστοίχως, ὁ ὁπισθόδομος (μὲ χρήση θησαυροφυλακίου στὸν Παρθενῶνα) ποὺ ἐκεῖτο πρὸς δυσμὰς γίνεται νάρθηξ καὶ εἴσοδος στὴν χριστιανικὴ ἐκκλησία, ἐνῷ ἡ πάλαι εἴσοδος τοῦ ναοῦ πρὸς ἀνατολὰς διαμορφώνεται σὲ κόγχη ἱεροῦ ποὺ καταλαμβάνει τὸν πρόναο. Ν’ ἀναφέρωμε ὅτι ὁ σηκὸς τοῦ ἑλληνικοῦ ναοῦ χρησίμευε πρὸς στέγαση τοῦ ξοάνου τῆς θεότητας καὶ ὄχι τῶν πιστῶν καθὼς ὁ βωμὸς κεῖται ἔξω, ὅμως ὅταν το μέγεθός του ἠκολούθει τὸ μέγεθος τοῦ ἀγάλματος τὸν ἔκαμε κατάλληλο πρὸς συνάθροιση τῶν χριστιανῶν πιστῶν. Μᾶλλον εὔπορον εἶναι ἡ μετατροπὴ χριστιανικοῦ τεμένους σὲ ἰσλαμικὸ καθὼς προστίθεται ἁπλῶς μιχράμπ στὴν πλευρὰ ποὺ ἀναπέπταται πρὸς Μέκκα. Ἐν γένει κατὰ τὴν ἀλλαγὴ τοῦ οἰκιστοῦ ἡ χρήση παραμένει, χωρὶς νὰ λείπουν περιπτώσεις ὅπως τῆς μετατροπῆς τῶν προπυλαίων τῆς ἀθηναϊκῆς ἀκρόπολης σὲ παλάτι τῶν φλωρεντινῶν ἀρχόντων ἢ ἡ μετατροπὴ μνημειακῶν συμπλεγμάτων ἀνὰ τὴν ῥωμαϊκὴ ἐπικράτεια σὲ συγκρότημα κατοικιῶν πτωχῶν κατὰ τοὺς πρῶτους χριστιανικοὺς αἰῶνες. Ὅμως εἶναι πάντοτε ὁ νόμος του τοίχου ἐκεῖνος ποὺ ἐπιτρέπει τὴν κάθε ἀλλαγή. Εἶναι ἡ διάταξη τῶν τοίχων ἐκεῖνη ποὺ θὰ μᾶς δείξῃ ἂν εἶναι προσήκουσα ἡ χρήση τῆς ὁποίας ἔχομε χρεία.Ἡ ὁλοσχερὴς κατεδάφιση κτηρίου δε πάλιν, ἀποκαλύπτει τὶ μᾶλλον τῆς ἁπλῆς ἀνάγκης: ζημίες ἢ κατασκαφὴ πολέμου, κάποιαν ἰσχυρὴ βούληση ἢ τεχνικὸ ἐκσυγχρονισμό, ὅπως εἶναι ἡ διάνοιξη ὁδῶν, πλατειῶν καὶ ἀποχετευτικοῦ συστήματος, ἢ στοὺς σύγχρονους καιροὺς, μεγάλο οἰκονομικὸ κέρδος, ὅπως ἡ κατεδάφιση ἐπαύλεων στὴν Νέα Ὑόρκη ὥστε ν’ ἀνεγερθοῦν οὐρανοξύστες. Ἐν πάσῃ περιπτώσει, ὁ νόμος τοῦ τοίχου ὡς καθορισμὸς χώρου εἶναι ἔκφραση τοῦ βίου ποὺ περικλείει καὶ στεγάζει. Ἄλλωστε ἡ λέξη δίαιτα σημαίνει ὡσαύτως τὸν τρόπο τοῦ βίου καὶ τὴν κατοικία[i], ὅθεν καὶ τὸ ἐνδιαίτημα.

Θὰ ἐξετάσωμε λοιπὸν τύπους κτηρίων τῆς ἰδίας κατηγορίας. Καταρχὰς κατοικίες, οἱ ὁποῖες καὶ ἐκφράζουν μᾶλλον τὸν καθημερινὸ βίο, κατόπιν κτήρια μειζοτέρας σημασίας, δημόσια, ὅπως θρησκευτικὰ τεμένη, λουτρὰ κτλ.

1. Κατοικία

1.1  Ἄπω Ἀνατολή

[ΚΙΝΑ] Περιγράφη τῆς τυπικῆς κινεζικῆς και τῆς ἰαπωνεζικῆς κατοικίας δίδει ὁ ζωολόγος (ἄρα ἱκανὸς νὰ σχεδιάζῃ καὶ νὰ διακρίνῃ μορφές) Edward S. Morse στὰ βιβλία του, Japanese Homes and Their Surroundings [1886] καὶ Glimpses of China and Chinese Homes [1902]. Τυπικὸ κινέζικο σπίτι τοῦ κλίματος τοῦ Πεκίνου εἶναι τὸ σὶχογυὰν [四合院 sì hé yuàn] (courtyard house ἢ Chinese quadrangle) ποὺ διατάσσεται πέριξ αὐλῆς μὲ κεντρικὸ μέγαρο ν’ ἀναπέπταται πρὸς αὐτὴν. Κατὰ τὴν γεωμαντεία [風水 fēng shuǐ] ἡ εἴσοδος πρέπει νὰ εὑρίσκεται κατὰ νότο  (ποτάμι, ὁδός) ἐνῷ  τὸ κτήριο, κατὰ βορρᾶ (βουνὸ, κτήριο) καθὼς αὐτὴ ἀναπαράγει τὴν ἰδεώδη θέση ποὺ εἶναι ἡ κλιτύς: τὸ ποτάμι καὶ οἱ ὁδοὶ κομίζουν τὴν ζωή, ἐνῷ ἡ κλίση κατὰ νότο διευκολύνει τὸν ἡλιασμὸ καὶ τὴν ἀπορροὴ τῶν ὀμβρίων. Ἐπίσης ἡ σχέση ὕδατος καὶ ὑψώματος προκαλεῖ αὔρα ποὺ κάμει εὐάερον τὴν θέση χωρὶς ὑγρασία, ἐνῷ τὸ ἴδιο τὸ βουνὸ ἐμποδίζει τὸν ἰσχυρὸ Βορέα τῆς Μογγολίας.

Τοῦτο σημαίνει ὅτι ἂν ἡ κεντρικὴ ὁδὸς εἶναι στὴν βορινὴ πλευρὰ τοῦ γηπέδου πρέπει διὰ στενωποῦ (διαδρόμου) [胡同 hú tòng] νὰ προσεγγίσῃ τις τὴν εἴσοδο στὴν νοτιανατολικὴ γωνία. Ἅμα διέλθει τὰ πλινθίνου περιτοιχίσματος προνώπια, ἀπαντάει παρὰ τὴν πύλη [大門dà mén] (1,8-2 μ. εὔρους, 1,9 μ. ὕψους), ὑπὸ τὴν αὐτὴ στέγη, τὴν μάνδρα διὰ τὰ φορεῖα (ποὺ μεταχειρίζονται ἀνθ’ ἁμαξῶν), αὔλια (δωμάτια) ἄρρενων οἰκετῶν (ὑπηρετῶν), αἴθουσα ὑποδοχῆς μέχρι καὶ αἴθουσα διδασκαλίας τῶν παιδιῶν. Ἐδὼ μπορεῖ νὰ διαμένει καὶ ὁ νεαρώτερος ἀνύμφευτος ὑγιός. Τὸ οἴκημα καλεῖται dào zuò r [倒座兒]. Καθὼς κεῖται στὴν ἔσω βόρειο πλευρὰ τοῦ περιτοιχίσματος αὐτὸ εἶναι σκιασμένο (δυσμενὲς ἡλιακῶς) καὶ δύναται νὰ ἀναπέπταται σὲ στενὴ προπυλαία (ἔξωθε) αὐλὴ [外院 wài yuàn] κυκλωμένη μὲ ὑψηλὸ τοῖχο. Ἡ τῆς εἰσόδου θέα διακόπτεται πάντοτε διὰ ἐνωπίου παραπετάσματος [影壁 yǐng bì] ὥστε νὰ μὴν εἶναι τὸ ἐσωτερικὸ ἐκτεθειμένο στὰ κακὰ πνεύματα, καὶ τὴν κυνναβάρινη πύλη φυλάσσουν συχνὰ γλυπτοὶ ἀποτροπαϊκοὶ λέοντες. Μετὰ εἰσέρχεταί τις στὴν κυρία αὐλὴ [內源 nèi yuàn]  διὰ δευτέρας πύλης [屏門 píng mén] (2,5-3 μ. εὔρους) μὲ κατάκοσμο θύρωμα (τὸ ὁποῖο ὁ Morse ὁμολογεῖ ὅτι ἦταν ἀρκούντως περίπλοκο ἵνα σχεδιασῃ) ὅπου ἔχει ἐνώπιον, κατὰ βορρᾶν καὶ ἀπεπταμένο πρὸς νότο, τὸ μέγαρο [堂屋 táng wū]  ποὺ προορίζεται σὲ ἑορταστικὲς δεξίωσεις καὶ οἰκογενειακὲς τελετές, μὲ ἐκατέρωθέ του δύο παράπλευρα δώματα ―ὦτα [耳 ěr], συνήθως καθιστικό (drawing room, sellaria) ἢ κοιτῶνα καὶ ἀναγνωστήριο (study/library). Πλευρόθε τῆς αὐλῆς ἔνι δύο οἰκήματα [現房 xiàn fáng] διὰ τὰ τέκνα καὶ τὶς οἰκογένειες αὐτῶν ἢ ἄλλους συγγενεῖς: πχ. ὁ πρωτότοκος ὑγιὸς μὲ τὴν οἰκογένειά του στὸ ἀνατολικό [東厢房 dōng xiàn fáng], ὁ μικρότερος στὸ δυτικό [西厢房 xi xiàn fáng]· ἢ ὁ νυμφευμένος ὑγιὸς στὸ ἀνατολικὸ καὶ οἱ ἀνύμφευτες κόρες στὸ δυτικό. Σὲ κατοικίες μεγαλωτέρας ἐπιφανείας, ὅπου σχηματίζεται δευτέρα κυρία αὐλή, αὐτὴ εἶναι ἡ πλέον ἰδιωτικὴ καὶ τὸ κυρίως, προγονικὸ κτήριο [正房 zhèng-fáng] κτίζεται στὴν βορινὴ πλευρὰ μὲ μέγαρο [堂屋 táng wū] καὶ παράπλευρα δώματα [堂廡 táng wǔ] σὲ παραλληλία μὲ τὸ πρῶτο, ὅπου διαζοῦν οἱ γηραιότεροι (ὁ πατριάρχης τῆς οἰκογενείας)· τὰ πλευρικὰ οἰκήματα, παρομοίως μὲ τὰ προηγούμενα. Σὲ τοῦτα δύναται ἀνατολὰς νὰ κοιμᾶται ἡ σύζυγος καὶ δυσμὰς οἱ παλλακίδες, ὅταν ὑφίστανται τέτοιες. Ὀπίσω δύναται ἐπίσης νὰ σχηματίζηται ἄλλη στενὴ αὐλὴ (συνήθως καλεῖται τρίτη αὐλὴ [第三進院 dì sān jinyuàn] ὅπου εὑρίσκονται δοῦλα δωμάτια, ὅπως μαγειρεῖο καὶ λουτρά, κοιτῶνες οἰκετίδων ἀλλὰ καὶ τῶν ἀνυπάνδρων κορῶν, μάλιστα σὲ ὄροφο, καθὼς τοῦτο τὸ ὀπίσθιο φωτεινὸ κτήριο [後昭房 hòu zhāo fáng] εἶναι τὸ μόνο ποὺ μπορεῖ νὰ ἔχει ὄροφο ἢ ὑψηλότερο τοῖχο ὡς προστασία κατὰ τοῦ Βορεοῦ. Ἐλλείψει ὀπισθίας ἐπικουρικῆς αὐλῆς τὸ μαγείρεμα ἢ τὸ λουτρό  μπορεῖ νὰ γίνεται στὴν προπυλαία. Τὴν περίμετρο τῶν αὐλῶν περιτρέχουν στεγασμένοι περίπατοι ἤτοι στοές [走廊 zǒu láng], εὕρους ποὺ σχηματίζονται ὑπὸ τῶν ἔξωθε στύλων ποὺ ὑποστηρίζουν τὴν στέγη τῶν παρακειμένων οἰκημάτων· ὡς διάδρομοι διασυνδέουν τὰ δώματα ἐνῷ ἔχουν καθιστικὴ χρήση ὡς βεράντες.

Στὴν κινεζικὴ αὐλὴ διακρίνομε τὴν ἱεραρχία τῶν χώρων: τὰ μέγαρα, ὡς πρὸς τὴν ἐπιφάνεια καὶ τὸ ὕψος, εἶναι οἱ μείζονες δόμοι τοῦ σπιτιοῦ καὶ ἀντιστοιχοῦν σὲ κυρίες αὐλές. Τὸ μέγαρο εἶναι ἡ καρδιὰ τοῦ σπιτιοῦ, ὅθεν ἐκκινεῖ ὁ γεωμάντης τὴν εὕρεση τῆς θέσεως καὶ ὁ πλέον κεκοσμημένος δόμος. Πράγματι  στὴν ἁπλουστέρα μορφή του ὀνόματι σᾶνχογυὰν [三合院 sānhéyuàn], συνίσταται ἐκ μιᾶς αὐλῆς καὶ ἑνὸς μεγάρου [三間屋 sānjiānwū] στὴν βορινὴ πλευρὰ διὰ τὶς τελετὲς μὲ κοιτῶνα παραπλεύρως καὶ δώματα στὴν ἀνατολικὴ καὶ δυτική [現房 xiàn fáng], δίχα δηλαδὴ dào zuò r (συνολικοῦ ἐμβαδοῦ 100-400 τ.μ.). Τὰ μικρὰ σπίτια εἶχαν τὸ πολὺ μία κυρία αὐλὴ καὶ τὴν προπυλαία (συν. ἐμβαδοῦ 300-800 τ.μ.), ἐνῷ τὸ μέσο μέγεθος εἶχε τρεῖς (συν. ἐμβαδοῦ 500-1200 τ.μ.), τὴν κυρία καὶ τὶς δύο ἐπικουρικές. Τὸ πλῆρες σπίτι ἔχει τέσσερις αὐλές (συν. ἐμβαδοῦ 1000-1900 τ.μ.), πρᾶγμα ποὺ μᾶς ὑποδεικνύει ὅτι ἡ δευτέρη κυρία αὐλὴ εἶναι ὀλιγώτερον ἀναγκαία τῶν δύο ἐπικουρικῶν. Τέλος ἀπαντᾶται καὶ μὲ πέντε αὐλές (συν. ἐμβαδοῦ 1700-2800 τ.μ.)[ii]. Ἐπὶ Μὶγκ ἀπηγορεύοντο στοὺς μὴ ἀξιωματούχους κατοικίες ἄνω τῶν τριῶν αὐλῶν, καθὼς περιορίσθη ἡ ἔκταση τοῦ οἰκοδομητέου γηπέδου ἀπὸ 8 mu (5333 τ.μ.) σὲ 1 ὡς 5 mu πιθανόν ἕνεκα αὔξησης πληθυσμοῦ ἅμα μὲ τὸν ἐρχομό τῶν Măn, ἀπαγόρευση ποὺ χαλάρωσε ἐπὶ Τσίγκ[iii].

Ἡ διαδοχὴ τῶν αὐλῶν δεικνύει τὴν διαβάθμιση τῆς ἰδιωτικότητας ―πρόθεση ποὺ ἐκφράζεται ἤδη στὴν ἐσωστρεφὴ ἀρχή: ἡ δεξίωση τῶν ξένων γίνεται στὴν εἴσοδο, τὸ πατρογονικὸ μέγαρο κεῖται στοὺς ἀντίποδές της, ἐνῷ οἱ ἀνύμφευτες κόρες κοιμοῦνται στὸ πλέον ἄβατο σημεῖο. Ἡ συναρμογὴ τοῦτη τῶν αὐλῶν γίνεται κατὰ τὸν κύριο ἄξονα νότου πρὸς βορρᾶν τὸν ὁποῖο ὑποδηλοῖ ἡ συμμετρία ὡς ἐκφραση τῆς ἁρμονίας, τὴν ὁποία κάμει αἰσθητὴ ἡ θέση τοῦ μεγάρου. Δευτερεύων εἶναι ὁ ἄξων δυσμὰς πρὸς ἀνατολὰς: ἡ ἐξωτερικὴ πύλη τίθεται συνήθως στὴν ἀνατολικὴ γωνία τῆς νοτίου πλευρᾶς καὶ τὰ εὐμενέστερα πλάγια δώματα, στὴν ἀνατολικὴ παρειά τῆς αὐλῆς. Ἐπομένως ἡ δομὴ ποὺ ὑποβάλλει ὁ κατὰ φύση βίος (ἢ ἡ φῦσις ὡς καθολικὴ ἁρμονία) φανερώνει καὶ τὴν κοινωνικὴ ἱεραρχία. Μᾶλλον δὲ ὁ ἴδιος ὁ χῶρος εἶναι ἐκεῖ ποὺ φῦσις καὶ κοινωνία συμπίπτουν. Ἡ κινεζικῆ αὐλὴ φανερώνει ὅτι εἶναι μία πατριαρχικὴ κοινωνία ὅπου ἡ νύφη καταβαίνει (ὅπως λέγεται στὸν ῥωμαϊκὸ νόμο)  στὴν πατρογονικὴ οἰκία τοῦ γαμβροῦ, καὶ στὴν αὐτὴ κατοικία συνοικοῦν τρεῖς ἕως καὶ τέσσερις γενεές. Πράγματι ὁ τύπος αὐτὸς κατοικίας ἀχρηστεύθη ἅμα μὲ τὴν πτώση τῆς αὐτοκρατορικῆς Κίνας, τὴν ἄνοδο τοῦ κομμουνιστικοῦ κόμματος στὴν ἐξουσία καὶ τέλος τὴν πολιτικὴ τοῦ ἑνὸς τέκνου[iv].

Στὰ θερμότερα καὶ ὑγρότερα κλίματα τῆς Κίνας ἀπαντῶμε καὶ ἀλλοὺς τύπους κατοικίας. Στὴν κεντρικὴ Κίνα ὅπου ἐναλλάσσονται βραχὺς ψυχρὸς χειμών καὶ μακρὸ θερμὸ θέρος ἡ αὐλὴ μικραίνει καὶ στεγάζεται. Ἐνῷ ἡ κλασικὴ αὐλὴ εἶναι ξύλινη (πρᾶγμα ποὺ συνηγορεῖ ὑπὲρ τῆς συμμετρίας) μὲ τὸ περιτοίχισμα μόνον πλίνθινο, οἱ κοινοτικὲς κατοικίες τῶν Hakka στὴν νότιο Κίνα, τὰ τώλαου [土樓 tǔlóu] εἶναι ὅπως σημαίνει ἡ λέξη, πηλόδομοι, συνήθως διὰ στιπτῆς γῆς ―pisé. Δὲν λείπουν ὅμως τοῖχοι γρανίτου ἢ ὀπτοπλίνθου. Οὐσιαστικῶς εἶναι ὀχυρὲς πολυκατοικίες πέριξ αὐλῆς ποὺ φθάνουν ἕως τριώροφες, συχνὰ ὑπὸ κυκλικῷ σχήματι, σὲ περιοχὴ μὲ θερμὸ θέρος καὶ ἤπιο χειμῶνα. Νοτιότερον ἀκόμη ἀπαντῶμε τύπο κατοικίας ἐπὶ στύλων ὅπως στὴν ἰνδονησία: ὁ ἰσόγειος χῶρος ποὺ σχηματίζει ξύλινο (ἢ μπαμποὺ) κτήριο μὲ στέγη ἀχύρου παραμένει κενὸς ὥστε ἡ ὑγρασία τοῦ ἐδάφους νὰ μὴν ἐγγίζει τὰ δωμάτια[v].

 

[ΙΑΠΩΝΙΑ] Tὸ ἰαπωνέζικο σπίτι τοῦ ἄστεως εἶναι ἐπίσης ἐσωστρεφὲς μὲ τὴν διαφορὰ ὅτι τὸ κτήριο στέκει ἐπὶ τῆς ὁδοῦ ἐνῷ ἡ αὐλὴ κεῖται ὄπισθε περικεχαρακωμένη διὰ ξυλίνου φράγματος. Ἡ καλὴ ὄψη εἶναι τούτη ἡ ἔσω ὅπου ἀναπέπτανται τὰ κυρίως δώματα διὰ εὑρείας βεράντας, engawa [縁側/掾側] ἢ en [縁]. Ἡ ἐπικουρικὴ αὐλὴ τῆς λάτρας τοῦ μαγειρείου, ὅ τι ὀνομάζουμε ὀπίσω αὐλή, γράφει ὁ Morse, εὑρίσκεται στὴν πλευρὰ τοῦ δρόμου, χωρισμένη μὲ φράγμα. Τὰ ἐπὶ τῆς ὁδοῦ παράθυρα εἶναι σὲ προεξοχὴ [bow window] προφανῶς πρὸς ἐποπτεία κατὰ μῆκος τῆς ὁδοῦ. Ὅταν ἐφίσταται δῶμα σὲ ὄροφο εἶναι κάποιος κοιτὼν, συνήθως ξενών. Ἡ οἰκοδομὴ εἶναι ξυλοπαγὴς ὅπου ἅπαντα τὰ ὑποστυλώματα στηρίζουν τοὺς στρωτῆρες (κεκλιμένους δοκοὺς) τῆς στέγης καθὼς ὅπως καὶ στὴν Κίνα, εἶναι χωρὶς ζευκτά. Διαφόρως μὲ τὴν Κίνα ποὺ στὰ σπίτια ὑποστυλώματα καὶ δοκοὶ βάφονται, στὴν Ἰαπωνία, βάφονται μόνον στοὺς ναούς, καὶ στὰ σπίτια αὐτὰ μένουν ἄβαφα καὶ λαμβάνουν μὲ τὸν χρόνο μελανωτέρα ἀπόχρωση ἢ βάφονται μέλανα. Οἱ σοβατισμένοι τοίχοι συνήθως μένουν στὸ λευκὸ ἢ ὑπόλευκο χρῶμα. Ἡ στέγη στὰ ἄστεα καὶ τὶς κωμοπόλεις καλύπτεται μὲ κεράμους μάλιστα ἐφυαλωμένους μὲ ὄρφνινο ὑάλωμα σιδηροῦ ἄμμου, ἀλλὰ καὶ μὲ λαξευτοὺς καλυπτῆρες τόφου σὲ πυράντοχες ἀποθήκες πολυτίμων πραγμάτων, τὰ kura. Ἀποφεύγονται εὔφλεκτες σχίζες (πελεκούδια) καὶ ἄχυρα συνήθη κατὰ  τ’ ἄλλα στὸ νησί, καὶ ποὺ ἀπαντῶται ἐκτὸς οἰκισμῶν, σὲ ἀγροικίες.

Καταρχὰς ἡ ἀρχιτεκτονικὴ τῶν ἀρχόντων ἦταν πράγματι κινεζικὴ μὲ εἶδος στέγης μετὰ γείσων καὶ ἀετωμάτων, σινιστὶ xiēshān [歇山], ἰαπωνιστὶ irimoya-zukuri [入母屋造], μὲ ἔμφαση στὴν συμμετρία, τοὺς προσανατολισμοὺς τῆς γεωμαντίας (βορρᾶς-νότος) καὶ τῆς κοινωνικῆς ἱεραρχίας (δεξιὰ-ἀριστερά) ὅπως φαίνεται στὸ shishin-den [紫宸殿] ―τὸ μέγαρο δεξιώσης, καὶ τὸ seiryō-den ―τὸ ψυχρὸ, θερινὸ ἀνάκτορο, τῆς αὐτοκρατορικῆς κατοικίας,  Kōkyo [皇居].  Παραδοσιάκες μορφές εἶναι οἱ ἀγροικίες καὶ οἱ ψαροκαλύβες ποὺ παραμένουν μέχρι σήμερα ἴδιες:  ξυλοπαγεῖς μὲ ὑψικόρυφη, πολύ ἐπικλινή, στέγη ἀχύρου καὶ χωμάτινο πάτωμα. Τὰ πανδοκεῖα ἀκολουθοῦν τὴν αὐτὴ μορφὴ ἀλλὰ εἶναι εὐρύτερα καὶ μὲ ἕνα ἕως καὶ δύο ὀρόφους ἐντὸς τὴς στέγης. Ἔχουν συχνὰ ἄνοιγμα στὴν στέγη πρὸς ἐξαερισμό. Δὲν πρέπει νὰ παραλείψουμε τὴν δυτικὴ ἐπιρροή: Μετὰ τὸ 1868, παρατηρεῖ ὁ Morse, ἐμφανίζονται στὶς πόλεις φθηνὰ ἐνδιαιτήματα ἐν σειρᾷ ὑπὸ τὴν ἴδια στέγη, ἀλλὰ μὲ χωριστές, καθ’ ἕκαστον εἰσόδους.

Βαθμηδὸν ἡ ἀριστοκρατία ἐγκατέλειψε τὸ σεμνό, πομπῶδες κινεζικὸ ὕφος ὑπὲρ τοῦ μᾶλλον ἰδιωτικοῦ, οἰκείου καὶ λιτοῦ ποὺ χαρακτηρίζει ἔκτοτε τοὺς Ἰάπωνες ἀλλὰ καὶ τῆς ἀπόκοσμης σιωπῆς τῶν βουδιστικῶν τεμενῶν ―μίξη τῶν ὀποίων βλέπουμε κατὰ τὴν περίοδο Heian [平安時代] (794-1185)[vi]. Πράγματι καίτοι παραμένει ἡ διάταξη μὲ τὸ μέγαρο shin-den [寝殿] (ἀκριβῶς, χῶρος ὕπνου) στὸν ἄξονα βορρᾶ-νότου ἀναπεπταμένο πρὸς νότον καὶ τὰ παράπλευρα ἐνώπια δώματα tai-no-ya [對屋・対屋] ποὺ τελειώνουν σὲ κιόσκια tsuridono, οἱ οἰκοδομὲς εἶναι ἐλαφρότερες, ἀνοικτότερες στὸν ἐξωτερικὸ χῶρο μὲ ἀνακλινόμενα shitomi [蔀] καὶ συρόμενα sudare [簾], καὶ μὲ ἄβαφα τὰ ξύλα. Ἐπιπλέον ἀπὸ τὴν μελέτη τῶν λογοτεχνικῶν περιγραφῶν καὶ ζωγραφικῶν ἀναπαραστάσεων τῆς ἐποχῆς, οἱ R.T. Paine καὶ A. Soper συμπεραίνουν ὅτι ὁ κῆπος ἔμπροσθε τοῦ μεγάρου μὲ δένδρα καὶ λίμνες ἦταν μᾶλλον χῶρος ψυχαγωγίας παρὰ αὐλὴ τελετῶν. Κατὰ τὸ τέλος τῆς περιόδου ὑποχωρεῖ ἡ συμμετρία ὑπὲρ τυχούσής τινας καὶ εἰκαίας διάταξης, προσηκούσης στὸν ἁπλοῦν καθημερινὸ βίο, ὅπως φανερώνει ἡ περιώνυμος ἔπαυλη  Higashi Sanjō-dono [東三条殿] τῆς οἰκογενείας Fujiwara. Τοῦτον τὸν ἀρχιτεκτονικὸ ῥυθμὸ ποὺ πῆρε τὴν ὀνομασία shinden-zukuri [寝殿造] (ἀκριβῶς, τέχνη τῶν shin-den) διαδέχεται ὁ λεγόμενος shoin-zukuri [書院造] ποὺ παγιώθη κατὰ τὴν περίοδο Muromachi. Shoin ἐκαλεῖτο ἡ αἴθουσα ἀνάγνωσης sūtra καὶ ἔμεινε νὰ σημαίνῃ τὸ καθιστικὸ ἢ τὸ σπουδαστήριο. Τὸ ἰαπωνέζικο σπίτι μὲ τὴν καθ’ ὅλη τὴν ἔκταση στρώση τατάμι, προέρχεται ἐν πολλοῖς τῶν βουδιστικῶν μοναστηριῶν ζὲν ἀλλὰ καὶ τῶν κάστρων yagura [櫓, 矢倉] τῶν πολεμάρχων τῆς προηγουμένης περιόδου Kamakura (ῥυθμὸς buke-zukuri) ποὺ προέρχονται μᾶλλον τῆς ἀγροικίας. Περιχαραρακωμένες, μὲ τάφρο hori, πύλη kido, ὁπλοστάσιο, στάβλο, ἀποθήκη kuraba,  οἱ ἐπαύλεις τῶν πολεμάρχων εἶχαν ἕνα κεντρικὸ κτήριο μὲ στέγη irimoya καὶ διάδρομο itasunoko πέριξ εὐρυχώρου hishashi καὸ omoya, μὲ θύρες koshi, yarido ἢ tsumado[vii] .  Ἀφορμὴ πρὸς τὴν υἱοθέτηση τοῦ λιτωτέρου ὕφους καὶ τὴν σύμπτυξη χώρων σὲ ἔναν κτηριακὸ ὄγκο (δηλαδή χωρίς τὶς πολλὲς αὐλὲς τοῦ κινεζικοῦ σπιτιοῦ) ἦταν δὴ ἡ ἀπώλεια πλούτου τῶν ἀριστοκρατῶν, ἂν καὶ θὰ κτίζονται ἀκόμη ἐπαύλεις πέριξ αὐλῆς ὅπως φαίνεται σ’ ἐκεῖνη τοῦ Ōmiya no Gondaibu ποὺ ἀναπαρίσταται στὸ Kasuga-gongen-reikenki [春日権現験記絵] [viii].

Στὸ Ishiyamadera-engi [石山寺縁起絵巻] πάλιν, τὸ παριστάμενο ἀρχοντικὸ δὲν διαφέρει τῆς τυπικῆς κατοικίας μεσαίας τάξης ποὺ θὰ ἐκθέσωμε αὖθις παρακάτω καὶ ποὺ ἀκολουθεῖ τὸ παράδειγμα τοῦ ὑφισταμένου ἀκόμη μεγάρου Kōjōin τοῦ 1601 τῆς περιόδου Momoyama τοῦ πολεμάρχου καὶ μοναχοῦ Yamaoka Doami Kagetomo καὶ ἀναφέρεται στὸ Shoumei [匠明], ἐγχειρίδιο τεκτονικῆς τέχνης ―kiwari [木割], τοῦ 1608, τοῦ μαΐστορα ξυλουργοῦ Heinouchi Yoshimasa [平内 吉政]. Στὴν ἁπλότητα τοῦ ὕφους καὶ τοῦ μεγέθους συνέβαλε κατὰ τὴν λεγομένη περιόδο Edō [江戸時代] ποὺ ἀκολούθησε, ἡ τελετὴ τοῦ τσαγιοῦ καὶ ἡ ἐμφάνιση τοῦ οἰκίσκου τσαγιοῦ (chashitsu, 茶室), ποὺ ἔδωσε τὸν ῥυθμὸ sukiya-zukuri [数寄屋造り] (sukiya σημαίνει κάτι σὰν χαρίεν, κομψό κατὰ τὴν ἔννοια ὅμως τοῦ φυσικοῦ, ἀνεπιτήδευτου χωρὶς διακοσμητικὰ στοιχεῖα) ἐγγύτερο στὴν ἀγροτικὴ καλύβη (πχ. κυλινδρικὰ ὑποστυλώματα, στέγες μὴ σεσιμωμένες στὶς ἄκρες, χρήση μπαμποῦ καὶ καλαμιῶν κτλ.). Ἀλλὰ ἂς ἴδωμε τὰ κυριότερα χαρακτηριστικά τοῦ ἰαπωνεζικοῦ σπιτιοῦ ὅπως ἐν τέλει διεμορφώθησαν αὐτὰ στὴν περίοδο Edō.

 

Τὰ δωμάτια σχηματίζονται διὰ πετασμάτων χάρτου washi [和紙] μὲ συρόμενα φύλλα ὡς θύρες. Τὰ ἐσωτερικὰ πετάσματα, συρόμενα, εἶναι ἀπὸ παχὺ χαρτί, καὶ καλοῦνται fusuma [襖] καὶ ἐνίοτε ζωγραφίζονται. Τὰ ἐξωτερικὰ πετάσματα εἶναι λεπτοῦ ἡμιδιαφανοῦ χάρτου ὥστε νὰ φωτίζεται ὁ χῶρος καὶ καλοῦνται shōji [障子], καὶ συρόμενα τὸν ἀνοίγουν στὴν φύση τοῦ κῆπου. Στὸ κράσπεδο τῆς βεράντας σύρεται ἐπίσης πέτασμα ἔναντι τῶν καταιγίδων καλούμενο amado [雨戸]. Τὰ δωμάτια ἔχουν ψευδοροφὲς ἀνηρτημένες ἐκ τῆς στέγης. Ἅπαντα τὰ ξύλινα στοιχεία δὲν ἔχουν βαφὴ ἢ βερνίκι νὰ τὰ ἀναδεικνύουν, ἐκτὸς τῆς τεχνικῆς τελειότητας. Ἀντὶ τῶν λείων ξυλίνων πατωμάτων τῶν shin-den, τὰ ἐσωτερικὰ πατώματα εἶναι ἀδρὰ καθὼς καλύπτονται μὲ εἶδος καλαμωτοῦ τάπητα πάχους δύο περίπου ἰντσῶν, τὰ tatami [畳] ποὺ στὰ shin-den εἶχαν χρήση καθίσματος.  Τοῦτα, καθὼς εἶναι σὲ καθορισμένες διαστάσεις, προσδίδουν καὶ τὶς διαστάσεις τοῦ δωματίου, ἀλλὰ καὶ τῶν διαστύλων (ἀποστάσεων μεταξύ ὑποστυλωμάτων) καὶ τῶν πετασμάτων: περὶ τὰ ἕξ ἐπὶ τρία πόδια (~1,82Χ0,91μέτρα) ἢ σὲ ἰαπωνέζικα μέτρα ἕνα ἐπὶ μισὸ κὲν [間 ~1,82m] (ἔξ σάκου ἐπὶ τρία σάκου, πόδια 尺) τὸ κάθε τεμάχιο. Ἔτσι τὸ πλὲον μικρὸ δωμάτιο συνίσταται ἀπὸ δύο τατάμι σὲ παράθεση (6Χ6尺, ~1,82Χ1,82m) καὶ τὸ μέσο δωμάτιο, ἀπὸ ἕξ τατάμι (12Χ9尺, ~3,64Χ2,73m) (τέσσερα καὶ μισὸ εἶναι ἕνα σύνηθες chashitsu)· μετὰ ἀκολουθοῦν συνήθως σπειροειδὴ διάταξη: τὸ δωμάτιο τῶν ὁκτὼ τατάμι εἶναι 12Χ12尺(~3,64Χ3,64m), τῶν δέκα ὁκτὼ τατάμι 18Χ18尺(~5,46X5,46m) ὅσῳ εἶναι τὰ δύο δώματα ὑποδοχῆς τοῦ Kōjōin.  Σὲ ἐπικουρικὰ δωμάτια ὅπως τὸ μαγειρεῖο καὶ τὸ λουτρό, τὸ δάπεδο χαμηλώνει χωρὶς τατάμι, ἐνῷ στὸν θυρῶνα ἢ πρόπυλο, genkan [玄関] εἶναι πλακόστρωτο ἐπὶ τοῦ ἐδάφους, tataki [三和土], μία ἢ δύο βαθμίδες χαμηλώτερο τοῦ δαπέδου τοῦ σπιτιοῦ (ἐκεῖ ἀφίονται τὰ ὑποδήματα καὶ οἱ ὀμπρέλες). Ὅλο τὸ κτήριο ἔτσι εἶναι ὑπερυψωμένο τοῦ ἐδάφους, χῆρο ὐπογείου (ὅπως καὶ στὴν Κίνα), καὶ στὸ ἐνδιάμεσο διάκενο δύναται νὰ χωρέσουν ἀποθηκευτικὰ ἀμπάρια καὶ ὀχετοί.

Ὁ Morse ἐκθέτει ἀρχιτεκτονικὰ σκάριφα δύο κατοικιῶν τῆς ἐποχῆς του καὶ κατονομάζει τὰ δώματα μὲ ἀγγλικοὺς ὅρους. Στὸ πρῶτο, τὸ κυρίως σπίτι ἔχει διαστάσεις 21Χ31尺(~6,3X9,3m) καὶ τὰ δοῦλα δωμάτια 15Χ24尺 (4,5X7,2). Παρὰ τοῦ θυρώνα ἢ προπύλου [vestibule] genkan [玄関] εἰσέρχεταί τις σὲ προθάλαμο τριῶν τατάμι ποὺ δίδει πρόσβαση σὲ δειπνητήριο [dining room] ἕξ τατάμι καὶ σάλλα ὑποδοχῆς/μέγαρο [parlour, guest room] ὁκτὼ τατάμι ποὺ ἀναπέπταται πρὸς τὸν κῆπο. Στὴν σάλλα σχηματίζεται κόγχη ἑνὸς τατάμι, τὸ tokonoma [床の間] ―προθήκη πολυτίμων ἀντικειμένων, ποὺ τὴν χωρίζει τοῦ θυρῶνος. Ἑκατέρωθε τῆς σάλλας κεῖται καθιστικὸ δωμάτιο τεσσάρων καὶ μισοῦ τατάμι ὅπου εὑρίσκεται καὶ ὁ βωμὸς (μισοῦ τατάμι) ποὺ κοινωνεῖ καὶ πρὸς τὸ δειπνητήριο, καὶ ἀναγνωστήριο ἕξ τατάμι ποὺ ἔχει παραπλεύρως σπουδαστήριο τριῶν τατάμι. Ἅπαντες οἱ θάλαμοι ἔχουν ἀποθηκευτικὸ ἀρμάριο ἑνὸς τατάμι (ἐκτὸς τῆς σάλλας ποὺ ἔχει ἀντ’ αὐτοῦ τὸ tokonoma). Ἐπίσης αὐτοὶ δὲν ἔχουν ἔπιπλα καὶ δύνανται νὰ γίνουν χῶροι ὕπνου. Τὸ δειπνητήριο κοινωνεῖ πρὸς τὸ μαγειρεῖο πέριξ τοῦ ὁποίου διατάσσονται ἐπικουρικοὶ χῶροι: θάλαμος ὑπηρεσίας, κοιτών, λουτρό, ἀβιτώριο. Δύο ἀβιτώρια ἐπίσης εὑρίσκονται στὶς ἄκρες τῆς βεράντας. Ἡ δαπάνη τῆς κατασκευῆς του, λέγει ὁ Morse ἦταν περὶ τὰ χίλια δολάρια (~$30.000 σημερινά) ἑνῷ τὸ τίμημα τοῦ γηπέδου τῶν 10.880sqft ὅπου ἐκτίσθη εἶχε τιμὴ τριακόσια καὶ τριάντα δολάρια καὶ κρατικὸ φόρο πέντε δολάρια. Σὲ δεύτερο, ὁ θυρὼν δίδει πρόσβαση σὲ θάλαμο ἀναμονῆς (4 ½ τατάμι) ―χρήση ποὺ ἔχει τὸ morning room στὸ ἀγγλικὸ σπίτι, καὶ συνδέεται μὲ προθάλαμο [hall] (3 τατάμι) ὅθεν προσβαίνει τις στὸ μαγειρεῖο (τὸ ὁποῖο ἔχει καὶ δική του εἴσοδο ὄπως καὶ τὸν θάλαμο ὑπηρεσίας παραπλεύρως), σὲ κοιτῶνα (6 τατάμι) καὶ σπουδαστήριο (4 ½ τατάμι) τὰ ὁποῖα ἀκολούθως κοινωνοῦν πρὸς διπλοῦν μέγαρο (8 τατάμι καθ’ ἕκαστο). Αὐτὸ εἶναι ἔτσι καθὼς χωρίζεται μὲ ὑποστήλωμα. Στὸ ἕνα δῶμα εὑρίσκεται τὸ tokonoma ἐνῷ τὸ ἄλλο ἔχει παραπλεύρως κοιτῶνα ὁμοίων διαστάσεων ὅθεν τις προσβαίνει στὸ λουτρό. Τὰ τρία τοῦτα δώματα ἀναπέπτανται στὸν κῆπο διὰ τῆς βεράντας engawa. Τὰ δωμάτια εἶναι μικρὰ γράφει ὁ Morse, ἀλλὰ ἡ ἐλλειψη ἐπίπλων τὰ κάμει νὰ φαίνονται εὑρύχωρα. Ἐπίσης μνημονεύει τὴν εὐωδία τοῦ ξύλου παντοῦ.

Ἄλλο σχέδιο ποὺ ἐκθέτει ὁ Morse εἶναι τῆς ἔπαυλης κάποιου Daimyō ἀποτυπωμένο ἀπὸ σπουδαστὴ ἀρχιτεκτονικῆς. Ἐνῷ στὸ τυπικὸ σπίτι ἡ διάβαση γίνεται διὰ δωματίων ἐδῶ ἀπαντῶνται καὶ διάδρομοι μὲ ξύλινα δάπεδα, rō-ka καὶ ἄλλο εἴδος διαδρόμου μὲ τατάμι (εὔρους ἑνὸς τατάμι) πέριξ τῶν σαλλῶν ἀκρόασης και δεξιώσης, τοῦ ὑψηλοτέρου jō-dan [上段] καὶ τοῦ χαμηλοτέρου ge-dan [下段], (παρομοίως τῶν kami-no-ma καὶ tsugi-no-ma) μᾶλλον πρὸς ἐπέκταση τοῦ χώρου ὥστε νὰ κάθονται οἱ παρευρισκόμενοι, τὰ iri-kawa [入側]. Τοῦτη ἡ διάταξη, τοῦ χώρου ποὺ περικλείεται παρὰ στενόμακρου χώρου μετάβασης πρὸς τὴν βεράντα, δηλαδὴ ἑλληνιστὶ, πτεροῦ, εἶναι παλαιὸ στοιχεῖο ποὺ ἀπαντᾶται στὰ shin-den, ὀνόματι hisashi [廂・庇]. Κανονικῶς ἔτσι καλεῖται τὸ γείσωμα τῆς στέγης, ἀλλὰ καὶ ἐκεῖνο ποὺ λαμβάνει μὲ κιονοστοιχία μορφὴ στοᾶς καὶ κλείνεται. Δίδει ἔτσι στὸν περικλειόμενο χῶρο τὴν σημασία τοῦ κεντρικοῦ πυρήνα ἢ καρδιᾶς, moya [母屋]. Ἐφηρμόσθη στὰ βουδιστικὰ τεμένη ὥστε νὰ τονισθῆ τὸ ἱερὸ κέντρο, ἀλλὰ ἐπίσης κάνει σταθερωτέρα τὴν περίμετρο του κτηρίου. Ἔτσι εἶναι διαρθρωμένα τὰ μέγαρα ἀκρόασης καὶ δεξίωσης μὲ ἄνω καὶ κάτω αἴθουσες, Shiro-soin (σεμνότερο, κυπαρίσσινο) καὶ Kuro-shoin τοῦ 1657 (οἰκειότερο, ἐξ ἐρυθρᾶς πεύκης, μὲ δωμάτιο ἑστίας, ironoma) στὸ ἀνάκτορο Hunmaru τοῦ κάστρου Nagoya-jō [名古屋城], χαρακτηριστικὸ δεῖγμα shoin-zukuri τῆς περιόδου Edō.

Ἐκτὸς τῶν μεμονωμένων οἰκίσκων τσαγιοῦ στὸν ῥυθμὸ sakiya-zukuri γνωστὸ παράδειγμα εἶναι τὸ περίπτερο ἀναψυχῆς Hiunkaku [飛雲閣] (ἀκριβῶς: «πύργος τοῦ πετομένου νέφους») στὸ γήπεδο τοῦ τεμένους Nishihonganji [西本願寺] στὸ Kyoto, κτισμένο κατ’ ἄλλους μεταξύ 1584 καὶ 1586 καὶ μεταφερθὲν ἐκεῖ τὸ 1619 ἢ ἐπὶ τόπου, μεταξὺ 1624 καὶ 1644. Τρίπατο, στὸ πρῶτο πάτωμα ἔνι σπουδαστήριο μὲ θέα στὴν λίμνη ἀποκαλούμενο shoukenden [招賢殿] («πρόσκληση στὸ μέγαρο τῆς σοφίας»)  μὲ ὑπερυψομένο δάπεδο τριῶν τατάμι καὶ τὸ ὑπόλοιπο ἔκτασης 7 ½ τατάμι μὲ κόγχη 2 ½ τατάμι. Ἑξῆς εἶναι τὸ hakkei-no-ma [八景の間] («θάλαμος τῶν ὁκτὼ σκηνῶν»), engawa καὶ θάλαμος τελετῆς τσαγιοῦ ikujaku [憶昔] («μιμνήσκοντες παλαιοὺς καιρούς»). Στὸ δεύτερο πάτωμα ἔνι τὸ kasen-no-ma [歌仙の間] («θάλαμος τῶν μεγάλων ποιητῶν») ἐπίσης μὲ ὑπερυψωμένο δάπεδο, μὲ τοὺς τριάντα ἕξι ἀθανάτους ποιητές ζωγραφισμένους στὰ ξύλινα θυρόφυλλα καὶ πετάσματα. Tὸ τρίτο πάτωμα εἶναι ὁκτὼ τατάμι. Κυματιστοῦ περιγράμματος παράθυρα katoumado [火灯窓] ἀπαντῶνται στὴν βόρειο καὶ τὴν ἀνατολικὴ ὅψη ―κινεζικὴ κληρονομιά. Ἀλλὰ οἱ στέγες καλύπτονται ἱαπωνιστί, μὲ σχίζες kokerabuki [柿葺][ix].

Ἄλλο δεῖγμα sakiya-zukuri εἶναι ἡ αὐτοκρατορικὴ ἔπαυλη Katsura Rikyū [桂離宮] (μεταξὺ 1620-1650, τῆς οἰκογενείας  Hachijō-no-miya, 八条宮) τὴν ὁποία ἔκαμε γνωστὴ στὸ κοινὸ (ὡς αὐτοκρατορικὴ δεσποτεία δὲν ἦταν προσβατή) ―μὰ καὶ γενικώτερον τὴν ἰαπωνικὴ ἀρχιτεκτονικὴ στοὺς εὐρωπαίους ἀρχιτέκτονες,  ὁ γερμανὸς ἀρχιτέκτων Bruno Taut ποὺ τὴν ἐπεσκέφθη τὴν 4^η  Μαΐου 1933 καὶ ἔγραψε δύο ἄρθρα καὶ ἕνα βιβλίο τὸ 1937 μὲ τίτλο Das japanische Haus und sein Leben (τὸ ἰαπωνέζικο σπίτι καὶ ὁ βίος του, ἀγγλιστὶ People and Houses of Japan) μὲ ἀναφορὲς σ’ αὐτήν. Αὐτὸς μετεχειρίσθη σχέδια ἀποτύπωσης καὶ φωτογραφίες τῆς ὁμάδας τοῦ Kunimoto Kawakami τοῦ ὑπουργείου αὐτοκρατορικῆς οἰκονομίας [imperial household] μεταξὺ 1928 καὶ 1945. Ἐν τούτοις πλήρη ἀποτύπωση μὲτα τὶς τελευταῖες ἀποκαταστάσεις ἔχουμε τὸ 1982 στὸ φερώνυμο βιβλίο τῶν ἐκδόσεων Shinkenchiku τοῦ Τόκυο[x].  Οὑσιαστικῶς πρόκειται περὶ ἑνὸς κήπου μὲ λίμνες στὴν δυτικὴ ὅχθη τοῦ ποταμοῦ Κατσούρα ποὺ δὲν ἀπέχει πολὺ τοῦ ἀνακτόρου τοῦ Κυότο καὶ ποὺ ἀπὸ πάλαι εἶχε ἔπαυλη καθὼς ἦταν ἰδεώδης τόπος πρὸς σκοπία τῆς σελήνης ὡς λιμνίτιδος ―ὅπως αὐτὴ ἀνακλᾶται στὴν λίμνη, ποὺ μάλιστα ἀναφέρει μυθιστόρημα γυναίκας συγγραφέως τοῦ 978 μὲ τίτλο ἡ ἱστορία τοῦ Genji, διάσημο κατὰ τὸν ιζ΄ αἰῶνα:

Πόρρω, ἐν τῇ κώμῃ τοῦ Κατσούρα, ἡ ἐν ὕδασι εἰκόνες τῆς σελήνης εἶναι καθάρειες καὶ γαληνές.

Διὰ τοῦτο ἄλλωστε ἡ βεράντα ἐπὶ τὴν λίμνη προεκτείνεται ὡς tsuridono σὲ βάθρο σεληνοσκοπίας. Ἡ σύνολος κάτοψη τῆς ἔπαυλης ἐκτείνεται ἀσυμμέτρως, τυχαίως σὰν πτέρυγες γλάρου. Πρὸς τὴν λίμνη κεῖται τὸ ἀρχικό της μέρος, τὸ ko-shoin (παλαιὸ μέγαρο) ποὺ ἔκτισε ὁ πρίγκηψ Hachijō Toshihito [智仁] μὲ πρόπυλο στὸν βορρᾶ (4 τατάμι), δωμάτιο δέκα τατάμι («θάλαμος τῶν δοράτων») ποὺ κοινωνεῖ με θάλαμο παρασκευῆς φαγητοῦ (καὶ ἀπὸ κεῖ διὰ βαθμίδων μὲ τὴν βορινὴ πτέρυγα τῶν οἰκετῶν) καὶ τὸ διπλοῦν μέγαρο διὰ πρόχειρες ἀκροάσεις (15 καὶ 9 τατάμι) μὲ hisashi, εὔρους ἑνὸς τατάμι, ὡς συνέχεια τοῦ προπύλου, ἀλλὰ καὶ θάλαμο ἑστίας (10 τατάμι μὲ τὴν ἑστία). Παρὰ τοῦτο ἐκτίσθη ἡ πρῶτη προέκταση, τὸ chu-shoin (μέσο μέγαρο) μὲ δωμάτιο δέκα τατάμι μὲ ἐρμάριο συνδεόμενο μὲ ἄλλο, ὁκτὼ τατάμι καὶ κατόπι ἕξ τατάμι μὲ takonoma, ὄπισθεν τοῦ ὁποίου εὑρίσκεται λουτρό. Τούτη ἡ ὁριακὴ χρήση δεικνύει ὅτι εἶναι χῶροι διαβίωσης τοῦ πρίγκηπα. Καὶ τὰ τρία δώματα περιβάλλει πρὸς τὰ ἔξω hisashi εὔρους μισοῦ τατάμι, στὸ τέλος τοῦ ὁποίου εὑρίσκεται θάλαμος μουσικῶν ὀργάνων. Διάδρομος rō-ka διαχωρίζει τὸ chu-soin μὲ δοῦλα ὑπερυψωμένη πτέρυγα πρὸς δυσμὰς (μὲ θυρῶνα, μαγειρεῖο καὶ θαλάμους) ποὺ σχηματίζει ἐσωτερικὲς αὐλὲς μὲ τὰ παρακείμενα, τὴν πτέρυγα τῶν οἰκετῶν κατὰ βορρᾶ, καὶ τὸ shin-goten (νέο παλάτι) κατὰ νότο. Τοῦτο, ὅπως καὶ τὸ chu-soin, ἀνηγέρθη ὑπὸ τοῦ δευτέρου πρίγκηπα Hachijō, Toshitada, ὁ ὁποῖος ὅπως φαίνεται ἦταν πλουσιώτερος τοῦ πατρός του, καὶ ἔτσι τὸ διακόσμησε ἐπιπλέον. Οἱ θάλαμοι διατάσσονται πέριξ τοῦ κοιτῶνα τοῦ πρίγκηπα (9 τατάμι) ποὺ ἐξυπηρετεῖται ὑπὸ ἀποδυτηρίου (4 ½ τατάμι), ἐρμαρίου (3 τατάμι), ἱματιοφυλακίου (6 τατάμι σὲ σειρά) καὶ ἀποθηκευτικοῦ χώρου (10 τατάμι) ἐνῷ στὴν πλευρὰ ποὺ ἀναπέπταται πρὸς τὴν λίμνη εὑρίσκονται δύο δώματα, ἕνα ποὺ κοινωνεῖ πρὸς τὸν κοιτῶνα ἕξ τατάμι καὶ ἕχει ὑπερυψωμένο τμῆμα τριῶν ἐπιπλέον τατάμι μὲ ράφια, ὡς ἀναγνωστήριο τοῦ πρίγκηπα, μὲ παράθυρο κατὰ νότο καὶ ἄλλο, ὁκτὼ τατάμι μὲ κόγχη takonoma ποὺ συνδέεται μὲ τὸ ἱματιοφυλάκιο, ἑνῷ πρὸς τὸ chu-soin, θάλαμος παρασκευῆς τσαγιοῦ (5 τατάμι) ποὺ κοινωνεῖ πρὸς τῆν ἱματιοθήκη καὶ τὸν διάδρομο rō-ka καὶ τὴν βεράντα engawa. Ἡ ἀνατολικὴ καὶ νότιος πλευρὰ κλείεται διὰ hisashi καὶ engawa, ἐνῷ στὴν δυτικὴ της ἄκρη καὶ σὲ συνέχεια μὲ τὸ ἀποδυτήριο εὑρίσκονται ἀβιτώριο καὶ λουτρό. Ὁ σκοπὸς ὥς εἰπεῖν τῆς ἔπαυλης, ποὺ εἶναι καὶ ὁ λόγος ποὺ ὁ Toshihito μπόρεσε νὰ εὕρῃ ἐπισκέπτες καὶ νὰ τὸ κάμῃ διάσημο ἅμα τὸ ἀνήγηρε, εἶναι ὁ ἴδιος ὁ λιμνοφυὴς κῆπος μὲ τὰ τέσσερα μεμονωμένα περίπτερα τσαγιοῦ: Geppa-rō («πύργος σεληνιακοῦ κλύδωνος»), Shōkin-tei («περίπτερο τοῦ πευκίνου λαούτου»), Shōka-tei («περίπτερο τοῦ ἐπαίνου τοῦ ἄνθους»), Shōiken. Τὸ ὕφος αὐτῶν εἶναι ἄγροικο, σύμφωνο μὲ τὸ sukiya-zukuri. Ἅπαντα ἔχουν ἐκτεθειμένους τοὺς στρωτῆρες τῆς στέγης (εἶναι δηλαδὴ χωρὶς ἐσωτερικὴ ὀροφή) οἱ ὁποῖοι εἶναι ἀπὸ μπαμποῦ, ἐνῷ οἱ στῦλοι εἶναι ἀλάξευτοι κορμοὶ ἢ ἀδροπελεκημένη ξυλεία. Οἱ στέγες καλύπτονται ἐξ ἀχύρου ὅπως καὶ τῶν shoin. Ἃν λέγαμε, τὰ περίπτερα τσαγιοῦ εἶναι οἱ σημαντικώτερες χωρικὲς μονάδες στὴν ἔπαυλη ἀφοῦ εἶναι ἄχρηστη δίχως αὐτά. Σκοπὸς τῆς ἐπαυλῆς εἶναι ἡ ἀναχώρηση σὲ ποιητικὸ βίο παρὰ τὴν φύσι. Οἱ πρίγκηπες Hachijō, ὁ κλάδος τοῦ υἱοθετημένου πρίγκηπα Toshihito ποὺ δὲν κυβέρνησε ποτέ, ἦσαν πάτρωνες καὶ ἀρχιτέκτονες τοῦ Katsura καὶ οἱ ἀπόγονοι αὐτῶν ἔλαβαν τοὔνομα Katsura-no-miya [桂宮家].

Ἡ ἐγκατάλειψη τοῦ πομπώδους κινέζικου ὕφους ἔγινε ἐν πολλοῖς ἕνεκα τῆς ἀνόδου τῶν πολεμάρχων daimyō στοὺς ὁποίους προσῆκε λιτὸς καὶ οἰκεῖος βίος. Ὁπότε δὲν μποροῦμε νὰ μὴν ἀναφέρωμε τοὺς πύργους yagura [櫓, 矢倉]στὰ ὀχυρὰ shiro ἢ  jō [城], ποὺ ἐμφανίζονται ἅμα μὲ τὴν υἱοθέτηση τοῦ πυροβόλου τὸν ιϛ΄ αἰῶνα. Τὸ βάθρο ἢ ἄνδηρο, musha-gaeshi [武者返し], ἀντὶ πλινθίνο τῶν κινεζικῶν κάστρων εἶναι λίθινο, κυκλώπειο, μὲ κυρτὴ κλειτύ. Ἐπ’ αὐτοῦ ἡ ὑπερκατασκευὴ εἶναι ξυλίνη, λευκοκονιατή. Ὁ ὑψηλοτερος πύργος τοῦ ὀχυροῦ ἀποκαλεῖται tenshu [天守, 天主, 殿主, 殿守] καὶ σημαίνει τὴν ἰσχὺ τοῦ πολεμάρχου. Κάθε ὄροφος ἔχει γείσωμα μὲ ψευδαετώματα καὶ ὑποχώρει ὥστε ἡ ὅλη μορφὴ εἶναι βαθμιδωτή καὶ σὰν παγόδα. Οἱ στέγες φέρουν πυραντόχους κεράμους.

Γ.Α. Σιβρίδης

 

[i] δίαιτα: ἡ, (ἴδε ἐν λ. ζάω): – τρόπος ζωῆς, ἰδίως ἐν σχέσει πρὸς τὴν τροφήν, τὸν ἱματισμὸν καὶ τὴν οἴκησιν, Λατ. cultus, victusque, τὰ τῆς οἴκοι διαίτης Σοφ. Ο. Κ. 352· πτωχῷ διαίτῃ αὐτ. 751· σκληρὰς διαίτας ἐκπονεῖν Εὐρ. Ἀποσπ. 529· δ. ἔχειν Αἰσχύλ. Πρ. 490, Ἡρόδ. 1. 35, Θουκ. 1. 6· παρά τινι Ἡρόδ. 1. 136· δ. ποιεῖσθαι, διέρχομαι τὴν ζωήν μου, ὁ αὐτ. 2. 68 (ἀλλά, δίαιταν ἐποιήσατο τῶν παίδων, ἔκαμεν αὐτοὺς νὰ ζῶσιν, ὁ αὐτ. 2. 3)· δ. ζόης μεταβάλλειν ὁ αὐτ. 1. 157, πρβλ. Θουκ. 2. 16. 2) κατοικία, οἴκησις, Ἀριστ. Ἠθ. Ν. 1 6, 3, Πλούτ. 2. 515Ε, κτλ.· οἴκημα, δωμάτιον, Λατ. diaeta (ἐν τῷ μεταγεν. Λατινισμῷ zeta), Ἀριστοφ. Βατρ. 114, Συλλ. Ἐπιγρ. 3268, Πλούτ.· ἐπὶ ζῴων, Ἀριστ. π. Κοσμ. 6, 16. LIDDELL, SCOTT, JONES, Ancient Greek Lexicon

[ii]YUYANG WANG, Parametrising historical Chinese courtyard-dwellings: An algorithmic design framework for the digital representation of Siheyuan iterations based on traditional design principles https://doi.org/10.1016/j.foar.2020.07.003

[iii]

[iv] ZBIGNIEW WESOLOWSKI, A Courtyard House – Siheyuan 四合院  As The Dwelling Place Of The Traditional Chinese Family, Forum Teologiczne Xxi, 2020 Issn 1641–1196  Doi: 10.31648/Ft.6096

[v]

[vi]ROBERT TREAT PAINE & ALEXANDER SOPER, The Art & Architecture of Japan, New Haven & London, 1981 [1955], σελ. 341

[vii]P. D. PERKINS, The Rise and Decline of Bukezukuri, ἐν Monumenta Nipponica, Vol. 2, No. 2 (Jul., 1939), σελ. 596-608   https://www.jstor.org/stable/2382488

[viii]ibid. σελ. 407-409

[ix] https://www.aisf.or.jp/~jaanus/deta/h/hiunkaku.htm

[x] Shinkenchiku (July, 1982) Special supplementary issue: Katsura Rikyū / 桂離宮 [Katsura Imperial Retreat]. With articles byTeiji ITŌ / 伊藤ていじ, Shōchirō OBATA/ 小幡祥一郎, Kakichi SUZUKI / 鈴木嘉吉 and Yoshiaki KUDŌ / 工藤圭章監修.

SHOZO, Baba, ed. Translation by Richard L. Gage. Katsura: A Quintessential Repre-sentative of the Sukiya Style of Architecture. Tokyo: Shinkenchiku-Sha, 1983. Essays by Teiji ITOH, Kakichi SUZUKI, Shōchirō OBATA and Yoshiaki KUDŌ. Additional commentary by Tadashi YOKOYAMA, Makoto SUZUKI and Eiji MUSHA; photog-raphy by Masao ARAI and Taisuke OGA.

https://escholarship.org/uc/item/6z4060zx