Spleen & Idéal

Κανείς δεν αγωνίζεται δίχως να έχει μία Βεατρίκη να τον περιμένει σε έναν άλλο κόσμο―
Η επιθυμία σχετίζεται με ένα ριζικό «άλλο» και ο οιοσδήποτε παράδεισος δεν είναι τίποτε άλλο από εκείνο που επιθυμούμε όταν βρισκόμαστε σε μία δυσμενή κατάσταση. Π.χ. προσπαθήσατε να μπείτε στην θέση ενός τραυματισμένου στο πεδίο της μάχης: τι σκέπτεται στα διαλείμματα του άλγους του;

Όπως μπορεί κανείς να συμπεράνει, όταν ένας πολιτισμός φθάνει σε μία κατάσταση αφθονίας όπου μπορεί κανείς εύκολα να ικανοποιήσει τις επιθυμίες του, κάθε έννοια αιωνιότητας παύει να έχει νόημα. Πολλοί μελετητές της σύγχρονης κοινωνίας εντοπίζουν τον ναρκισσικό άνθρωπο του οποίου οι σκοποί γίνονται όλο και πιο εφήμεροι καθώς η ζωή «περνά» μέσα από εφήμερα αντικείμενα παραγόμενα μαζικά για άμεση κατανάλωση. Αντικείμενα χρήσης προφανώς υπήρχαν πάντοτε αλλά είτε δεν φτιάχνονταν με μικρό χρόνο ζωής είτε συνυπήρχαν μαζί με συμβολικά αντικείμενα, τα οποία έφεραν μία σημασία που ξεπερνούσε την όποια χρήση τους (π.χ. ένα τέμενος). Η κατάσταση αυτή υποστηρίζεται από την χρηματική αφθονία (χαμηλά επιτόκια δανεισμού, πληθωρισμός) αλλά και τις ιδεολογίες εκείνες που υπόσχονται τον παράδεισο επί της γης. Δεν χρειάζεται μία αιωνιότητα ώστε να γονιμοποιήσει τα πράγματα του κόσμου, αφού τα πράγματα μπορούν να προσφέρουν ικανοποίηση από μόνα τους στον καθένα. Αυτό όμως σημαίνει την απώλεια ενός υπεραισθητού πλαισίου της κοινωνίας (i.e. της ανθρώπινης δράσης), ενός μέτρου ζύγισης των πραγμάτων, κοντολογίς ενός οπλοστασίου αξίων. Με άλλα λόγια, αυτό που υποχωρεί, η αιωνιότητα, ως τόπος εκπλήρωσης της επιθυμίας είναι εκείνο που σηματοδοτεί το μέλλον που μοιραζόμαστε με άλλους.

Όμως, όπως επιβεβαιοί η πρακτική, σε πείσμα των προσπαθειών διαφόρων ταγών της χειραφέτησης, η κοινωνία δεν διαλύεται εντελώς. Και αυτό γιατί ένα εφήμερο αγαθό μαζικά παραγόμενο δεν παύει να παράγεται ακολουθώντας ένα πρότυπο, όπως οι εφήμερες κατασκευές των εκθεσιακών περιπτέρων εκφράζουν αρχιτεκτονικές μορφές. Παρομοίως οι εφήμερες ανθρώπινες σχέσεις έχουν αναφορά σε τυπικές διαπροσωπικές και κοινωνικές μορφές, έστω ακόμη ως κωμικές αντανακλάσεις αυτών. Η σύγχρονη κοινωνία όσο περισσότερο είναι ωφελιμιστική, άλλο τόσο την ίδια στιγμή στοιχειώνεται από ιδέες, ή καλύτερα ο ίδιος ο κόσμος της απομακρύνεται και γίνεται ένα αισθητικό αντικείμενο, όπως το όρισε πρώτη φορά ο Georg Simmel στην Φιλοσοφία του Χρήματος, κάτι σαν μουσειακό έκθεμα ή σαν και τις εικόνες ενός περιοδικού.

Δεν μπορώ να γνωρίζω πόσο θλιμμένο είναι ένα ζώο μετά την συνουσία, αλλά σίγουρα ο άνθρωπος που κυνηγά την τέλεια ικανοποίηση ―δηλαδή είναι ένας ειλικρινής ηδονιστής― θα αισθανθή μετά την ικανοποίηση την μελαγχολία ή spleen, καθώς έχει γευθή την αιωνιότητα και την έχει απολέσει αυτοστιγμεί.

Το γεγονός της χιμαιρικής φύσης του ανθρώπου να θεωρεί ως τις μεγαλύτερες χαρές τις μελλοντικές (i) δεν αμφισβητεί την αιωνιότητα αλλά μάλλον την επιβεβαιοί. Και αν το πένθος της πτώσης μπορεί να καταγγέλλεται πολλές φορές ως κάτι που περιορίζει την δράση του ανθρώπου, δεν είναι άλλο από εκείνο το ίδιο που τον κάνει θαλασσοπόρο:

Ὦ Θάνατε, γέρο πλοηγέ, εἶν’ καιρός! Ἂς σ’κώσουμε τὴν ἄγκυρα!
Μᾶς ἐνοχλεῖ αὐτὴ ἡ χώρα, ὦ Θάνατε! Μπρός, στὶς ἐτοιμασίες!
Ἂν τὸ μαῦρο τοῦ μελανιοῦ ἔχουσι, ὁ οὐρανός κ’ἡ θάλασσα,
Οἱ καρδιές μας ποὺ γνωρίζεις καλά, ἔχουν γεμίσει μ’ἀχτῖδες!
Charles Baudelaire, Το ταξίδι

Ο ηδονιστής που θέλγεται από την ποικιλία των γυναικών θυμίζει εκείνον τον τροβαδούρο που ήθελε να φτιάξει μία ιδεατή γυναίκα συνθέτοντας κομμάτια των πιο ώριων κυράδων, επειδή τον αρνήθηκε εκείνη που είχε ερωτευθή (ii). Δηλαδή δίχως να το καταλαβαίνει αναζητεί την άρνηση της ποικιλίας που είναι «η» γυναίκα. Θα μπορούσε μία γυναίκα να αποτελέσει «την» γυναίκα, την ενσάρκωση του αιωνίου; Πώς μπορεί το αιώνιο να ταυτισθή με ένα φθαρτό ον; Μα ακριβώς επειδή είναι φθαρτό ον. Ο ηδονιστής που αναζητεί την τέλεια γυναίκα κατά βάθος ζει σε έναν ιδεατό κόσμο και ελπίζει σε έναν παράδεισο επί της γης. Ή καλύτερα, ο ίδιος δεν θέλει να ζήσει επί της γης. Το αιώνιο ως τέτοιο όμως δεν μπορεί να υπάρξει παρά μόνον ως συμφυές με τον πραγματικό κόσμο. Οι δυσκολίες της ζωής αρκούν για να επιβεβαιώσουν την ανάγκη του αιωνίου, δεν χρειάζεται να τις δημιουργήσεις όπως κάνει ο ηδονιστής με την άρνηση των πραγμάτων (κυρίως με την ανάλωσή τους) με τα οποία έρχεται σε επαφή. Αυτή είναι η αντίφαση του ηδονιστή που δρα προς χάριν του αιωνίου αλλά την ίδια στιγμή το αρνείται. Για να το πω αλλιώς, δεν έχεις το πραγματικό χωρίς να αναγνωρίσεις το αιώνιο σε αυτό. Σε αυτό το σημείο είδε ο Kierkegaard την ανάδυση του ηθικού ως συνέπεια του αισθητικού σταδίου. Άπαξ το αισθητικό στάδιο αναγνωρισθή ως αμαρτία, ως δηλαδή έλλειψη του αιωνίου, την ίδια στιγμή το αιώνιο κάνει την εμφάνισή του.

Ομολογητής

 

i.John Trenchard & Thomas Gordon, Cato’s Letters, II.40. Saturday, Aug. 5, 1721 : So chimerical is the nature of man! his greatest pleasures are always to come, and therefore never come. His content cannot possibly be perfect, because its highest objects are constantly future; and yet it is the more perfect for their being future. Our highest enjoyment is of that which is not: Our pleasure is deceit; and the only real happiness that we have is derived from non- entities. We are never satisfied with being just what we are; and therefore, though you give us all that we desire, or can conceive, yet we shall not have done desiring. The present possessions give but little joy, let them be ever so great; even as great as can be grasped: It is the enjoyment to come that is only or most valued. When we say, that if such a thing happened, we would be easy; we can only mean, or ought only to mean, that we would be more easy than we are: And in that too we are often mistaken; for new acquisitions bring new wants; and imaginary wants are as pungent as real ones. So that there is the same end of wishing as of living, and death only can still the appetites […] Human life is a life of expectation and care.

ii.Είναι ο Bertran de Born που αναφέρει ο Ezra Pound στο ποίημα του Na Audiart (A Lume Spento, Venice 1908)