Πολλά λέγονται για την απουσία σωστού εκπαιδευτικού συστήματος και δεν είναι λίγοι εκείνοι που φορτώνουν σ’ αυτό τα σύγχρονα κοινωνικά προβλήματα, ωστόσο πρέπει να μας απασχολήσει το έλλειμμα της οικογενειακής και κατ’ επέκταση κοινωνικής μορφώσεως. Αν δεχθούμε ότι είναι υπεύθυνο το κράτος – μέσω της κρατικής εκπαιδεύσεως – για την ηθική διάπλαση και αγωγή των νέων, τότε αυτό σημαίνει ότι εμείς είμαστε αμέτοχοι σαν γονείς ή ότι στην καλύτερη περίπτωση διαδραματίζουμε δευτερεύοντα ρόλο. Δυστυχώς, αυτό δεν αποτελεί εικασία στις μέρες μας, αλλά γεγονός. Πολλοί γονείς εναποθέτουν τις ελπίδες τους στο σχολείο και πιστεύουν ότι αυτό θα μεταδώσει αρχές και αξίες, ενώ ιστορικά και παραδοσιακά είναι η οικογένεια που φροντίζει για την ηθική και τις αξίες που πρέπει να αποκτήσει ο νέος. Πρώτον, γιατί η οικογένεια αποτελεί, κατά τον Δημήτριο Βεζανή, “το πρωτοκύτταρον της κοινωνίας” και κατά τον Ιεροκήρυκα Θεόφιλο Λεμοντζή, “θεμελιώδης λίθος κάθε κοινωνικού οικοδομήματος” (ο οποίος λίθος στις μέρες μας είναι τραχύς και ακατέργαστος) και δεύτερον, γιατί ο γονέας είναι αυτός που ενδιαφέρεται πραγματικά για την πνευματική ανάπτυξη και τεχνική κατάρτιση του παιδιού του, περισσότερο από οποιονδήποτε καθηγητή ή κρατικό λειτουργό. Ο γονέας θα χαρεί περισσότερο με τις επιτυχίες του και θα πονέσει με τις αποτυχίες του. Η κοινωνία δεν πάσχει από έλλειψη ικανών επιχειρηματιών, από έλλειψη εγγραμμάτων και σπουδασμένων, πάσχει από έλλειψη εναρέτων ανθρώπων.

Δεν υποτιμώ τις θεωρητικές, τεχνικές και λοιπές γνώσεις που παρέχει ένα εκπαιδευτικό ίδρυμα, απλώς προσπαθώ να εξηγήσω ότι οι εν λόγω γνώσεις δεν συνεισφέρουν στην ηθική και πνευματική διάπλασή μας. Δεν επιτελούν αυτό τον σκοπό. Η απόκτηση αρετών και αρχών απόκειται πρωτίστως στους γονείς και αργότερα σ’ εμάς τους ίδιους.

Οδηγηθήκαμε, λοιπόν, στη διαμόρφωση μίας κοινωνίας που απαρτίζεται από αρκετούς τεχνικά και επιστημονικά καταρτισμένους ανθρώπους που όμως τους διακρίνει η γενικότερη αήθια και απιστία, απιστία σε οτιδήποτε, σε έναν σκοπό, σε κάτι που υπερβαίνει τα στενά όρια του εαυτού τους. Τα σχέδια των γονέων για το μέλλον των παιδιών τους αποκλειστικά και μόνον περιορίζονταν στο να επιτύχουν επαγγελματικά στη ζωή, στο να ευημερήσουν. Πώς γίνεται, αλήθεια, να φουντώσει και να καρποφορήσει ένα φυτό, να δυναμώσουν και να απλωθούν οι ρίζες του, αν πρώτα δεν το φυτέψουμε σε κατάλληλο χώμα και δεν ρίξουμε καλό λίπασμα; Πώς περιμέναμε να επιτύχουν τα παιδιά μας σε υλόφρονες στόχους, χωρίς πρώτα να τα διαπλάσουμε ηθικώς και πνευματικώς; Στην παλαιά ελληνική κοινωνία δεν υπήρχε η εξειδίκευση που υπάρχει στη σύγχρονη κοινωνία, ούτε το εκτεταμένο πολυεπίπεδο εκπαιδευτικό σύστημα (τα περισσότερα παιδιά είχαν τελειώσει μόνο την πρωτοβάθμια εκπαίδευση), όμως είχαν την οικογενειακή αγωγή και τα κατάλληλα πνευματικά εφόδια για να διαμορφώσουν καλλιεργημένο χαρακτήρα.

Αμφιβάλλω αν υπάρχει άνθρωπος που δεν γνωρίζει κάποιον από το οικογενειακό ή το κοινωνικό περιβάλλον του, πιθανόν πολύ γεροντότερος, ο οποίος δεν έχει αποκτήσει ανώτερη εκπαίδευση αλλά έχει οικογενειακή και κοινωνική καλλιέργεια. Σας διαβεβαιώ ότι πήρα χρησιμότερες συμβουλές για την ζωή από αυτούς τους απλούς (πλέον είναι προσόν να είσαι απλός) ανθρώπους, παρά απ’ τους εγγράμματους και τους πτυχιούχους, όχι γιατί το πτυχίο δεν είναι απαραίτητο, αλλά γιατί δίχως την πνευματική και ηθική καλλιέργεια είναι δώρο άδωρο. Και πνευματική καλλιέργεια δεν είναι η ανακάλυψη του εσωτερικού εγώ μας, ούτε η κατανόηση δυσνόητων θεολογικών και φιλοσοφικών εννοιών, αλλά η συνειδητοποίηση ότι συσχετίζεται με την εξέλιξη ενός ατόμου, μιας ομάδας ή μιας ολόκληρης κοινωνίας. Αποτελεί μέρος του ισχυρισμού ότι η πνευματική καλλιέργεια του ατόμου εξαρτάται από την πνευματική καλλιέργεια μιας ομάδας κι ότι αυτή πάλι εξαρτάται από την πνευματική καλλιέργεια ολόκληρης της κοινωνίας στην οποία ανήκει η ομάδα. Με λίγα λόγια, σημαίνει να μετέχεις στον πολιτισμό της κοινότητάς σου.

“Tο πιο σπουδαίο μέσο πνευματικής καλλιέργειας μένει πάντα η οικογένεια. Κι όταν η ζωή της οικογένειας δεν πετυχαίνει στο ρόλο της, πρέπει να περιμένουμε την κατάπτωση της κουλτούρας. Όταν μιλάω για οικογένεια έχω στο νου ένα δεσμό, που αγκαλιάζει μια χρονική διάρκεια μεγαλύτερη απ’ αυτήν. Ένα σεβασμό στους νεκρούς, όσο κι αν χάνονται στα βάθη του χρόνου και μια μέριμνα για τους αγέννητους, όσο κι αν φαίνονται μακρινοί” – T.S. Elliot