Τα κοινωνικά στερεότυπα έχουν αποκτήσει αρνητική σημασία. Υποστηρίζεται ευρέως ότι είναι η αιτία των σημερινών κοινωνικών διακρίσεων και ότι αποτελούν τροχοπέδη για την εξέλιξη και την πρόοδο της κοινωνίας. Τελικά πόσο αληθεύει;

Ποτέ δεν συμπάθησα την μανιχαϊστική θεώρηση των πραγμάτων. Θεωρώ πως καθετί έχει θετικά και αρνητικά, ιδιαίτερα όταν μιλάμε για πολιτισμούς και κοινωνίες. Κατά τη γνώμη μου τα κοινωνικά και πολιτιστικά στερεότυπα ουσιαστικά αποτελούν τους στυλοβάτες όλων των πολιτισμών. Ας το αναλύσουμε λιγάκι: Στερεότυπο λέγεται κάτι που παγιώθηκε στην αισθητική, την τέχνη, την ηθική, την νοοτροπία κλπ. Διαδραματίζουν μεγάλο ρόλο στην κοινωνία και συχνά επηρεάζουν τις σχέσεις των ανθρώπων. Ακόμη και στη σκέψη έχουμε στερεότυπα, οι ρίζες των οποίων χάνονται στην ιστορική λήθη. Δεν είναι απαραίτητα κακό. Αντιθέτως, δίχως τα στερεότυπα θα κατέρρεε το πολιτιστικό οικοδόμημα. Ποια ακριβώς συνοχή έχει ένας πολιτισμός που διαρκεί για αιώνες, αν όχι τα στερεότυπα; Πρόσφατα ανακαλύφθηκαν από Αμερικανούς και Κροάτες ερευνητές κοσμήματα που ξεπερνούν την περίοδο της Ιστορίας και του πολιτισμού. Ανακαλύφθηκαν πλήρη γαμψά νύχια από τουλάχιστον τρεις αετούς, που είτε φέρουν πολλαπλές εγκοπές, είτε έχουν σαφή ίχνη από τρίψιμο και γυάλισμα. Οι ερευνητές, με επικεφαλής τον καθηγητή παλαιοανθρωπολογίας Ντέιβιντ Φράγιερ του Πανεπιστημίου του Κάνσας, που έκαναν τη σχετική δημοσίευση στο περιοδικό “PLoS”, εκτιμούν ότι τα ευρήματά τους χρονολογούνται περίπου προ 130.000 ετών, δηλαδή σε μια εποχή πολύ πριν εμφανιστούν στην Ευρώπη οι πρόγονοι του σύγχρονου «έμφρονος» ανθρώπου (Homo sapiens), κάτι που έγινε πριν από περίπου 45.000 χρόνια. Θα πρέπει να μας προβληματίσει το γεγονός, αν τελικά ο καλλωπισμός είναι κοινωνική κατασκευή ή αρχέγονο χαρακτηριστικό του ανθρώπου, το οποίο μάλιστα τον διαχωρίζει από τα υπόλοιπα ζώα.

Αντιλαμβάνομαι, λοιπόν, τα στερεότυπα ως ράγες πάνω στις οποίες στηρίζονται τα βαγόνια του πολιτισμού. Θα σκεφτεί κανείς “δηλαδή μας λες ότι όλα τα στερεότυπα είναι καλά και ιδανικά;”… φυσικά και όχι. Δεν υπάρχει τίποτα ιδανικό στον κόσμο μας. Καθετί έχει τα καλά και τα κακά του σημεία, γι’ αυτό εξελισσόμαστε διαρκώς, όμως αυτή η εξέλιξη βασίζεται σχεδόν πάντα σε αρχέτυπα. Δεν θέλω να εξωραΐσω τα στερεότυπα, όμως ούτε να τα ακυρώσω.

Τα στερεότυπα απέκτησαν αρνητική έννοια κυρίως από ριζοσπάστες (progressives) συγκεκριμένης ιδεολογικής κοπής, οι οποίοι προσεγγίζουν ως “αμαρτωλό” το παρελθόν του ανθρώπου, και υποστηρίζουν ότι το ανθρώπινο είδος θα αναγεννηθεί ιδρύοντας μία ιδανική κοινωνία, καθαρή από τα παλαιά στίγματα. Οι δε αναφορές στον “νέο άνθρωπο” είναι πολύ συχνές στα κείμενά τους. Ωστόσο αυτό δεν πρόκειται να συμβεί όσο και να παλεύουν να το καταφέρουν. Γιατί δεν μπορείς να αλλάξεις κάτι που έχεις εκ φύσεως. Ο ανθρώπινος εγκέφαλος λειτουργεί συντηρητικά, στερεοτυπικά. Όταν παγιωθεί στον άνθρωπο η αισθητική και η ηθική του αντίληψη, αυτή δεν πρόκειται να αλλάξει. Ακόμα και οι progressives έχουν στερεότυπα. Όλοι έχουν. Στερεότυπα στο προφίλ εγκληματιών, στερεότυπα στον αθλητισμό, στερεότυπα στη σκέψη, στην τέχνη, στη γλώσσα, στη φιλοσοφία, σε κάθε πτυχή της κοινωνίας που ζούμε κυριαρχούν τα στερεότυπα. Υπάρχουν τα θετικά, τα απαραίτητα, υπάρχουν και τα τοξικά, δηλαδή αυτά που μπορούν να προκαλέσουν ανεπιθύμητα φαινόμενα όπως είναι η καταπίεση.

Η λέξη “καταπίεση” είναι το μόνο ζήτημα που θα έπρεπε να μας απασχολεί πάνω στα στερεότυπα. Ο σκοπός δεν είναι να μην έχεις στερεότυπα. Αυτό θαρρώ πως είναι αδύνατο και ανώφελο. Ο γράφων, παραδείγματος χάριν, έχει συγκεκριμένη αισθητική κρίση για το ωραίο φύλο, την τέχνη, την ένδυση κλπ. Ποιος δεν έχει; Ο σκοπός είναι να μην επιβάλλω τα στερεότυπά μου. Δηλαδή να μην προσπαθώ να επιβάλλω στους υπόλοιπους την δική μου παγιωμένη αντίληψη.